Recension i prof.Rrahman Paçarizi për librin “Rivali i Adamit” të autorit Lulzim Tafa
Lulzim Tafa, Rivali i Adamit, Botimet AAB, Prishtinë, 2024.
Lulzim Tafa është poet. Kjo fjali do të mund të thuhej në fund, por unë guxoj ta them në fillim, ashtu siç ai guxon të shkruajë, ashtu siç shkruan. Përmbledhja e poezive “Rivali i Adamit” e konfir mon edhe një herë, pas krejt çmimeve e çmuar- jeve, poetin Lulzim Tafa.
“Mbrëmë m’u shfaq në andërr/ Hija ime. /Vend s’kishin lënë pa e kafshuar/ Ckurril/ gjaku prej syve./ Më shih, t’përgjakur/ Ti ke faj, më tha / Duke të ndjekur ty / Më kafshuan mua.”
Kjo poezi nuk është në fillim të përmbledhjes. Programi filozofik personal i autorit Lulzim Tafa që përmblidhet në këtë poezi, më detyroi ta nxjerr në fillim, për ta nisur me këto vargje e për ta përmbyllur me një poezi tjetër të fuqi- shme, me një lirikë (Lirika për Lulin është gjith- çka, gjithçka.)
Kush s’ka folur me hijen – hija është poetike vet- vetiu dhe duket nganjëherë e frikshme, por të qenët e frikshme tregon se ajo është besnike, të ndjek të vjen pas, pa çka se kafshohet e bëhet
gjak veç pse është besnike. Morali i gjithë për- mbledhjes përqendrohet këtu, ndonëse në poezitë e tjera, sidomos në ciklin “N’zanafillë” shfytyrohen deri në përbuzje, deri në tallje ma- dje disa kode dominante të shoqërisë njerëzore. Për mua, filozofia poetike e Lulzim Tafës për mblidhet në këtë poezi programatike, e cila zë vend kah fundi i përmbledhjes, pasi ka guxuar ta shkruajë, ashtu siç e ka shkruar, ciklin “N’zana- fillë”, me çka e nis përmbledhjen e tij të fundit, duke e vendosur veten si personazhin e kontra- diktës, për t’ia mundur frikën atij/asaj që shkru- an për turmat. E Tafa nuk shkruan për turmat (se turmat i kafshojnë hijet), pasi jeton me poe- zinë – ndryshe do ta kishte tradhtuar atë.
Në planin e motiveve, Lulzim Tafa i përbuz men- talitetet e turmave, ideologjitë totalitare: “E di që Zoti është/ I gjithëmëshirshëm/ Dhe fal/ Por, shumë po tutna me vdekë/ Se një herë në Andërr/ e kam dushë/ Hazreti Havën.” Ai, përveç kontrastit që e ndërton, duke luajtur me figurën e Evës/Havës e Adamit/Ademit, arsyeton gjithçka, pasi në këtë cikël thotë se ka jetuar në një kohë me me ta, ka bërë dashuri me ta (Ideja për leqe / erdhi nga Eva/ që të mos ziheshim / me Adamin…) dhe ka bartur pasojat e përzënies nga Edeni, bashkë me ta.
Kjo tregon se Lulzim Tafa i konteston kultet, gati i tall, pasi ata janë njerëz, si ai, si ata. Molla është vetëm metafora e përzënies, është preteksti për përzënien nga Edeni, e thotë ai. Në thelb të gjithçkasë, pra, është mëkati, është kodi biblik i Kainit, edhe vetë fryt i mëkatit. E ne?!
Kodet morale, sado që i ironizon ekstremisht, e përcjellin poezinë e Lulzim Tafës, pasi ai, në fakt, nuk i tall kodet morale, por perceptimin për to, fshehjen e turmave pas tyre. Ai e sulmon menta- litetin ballkanik që mbështetet në rrenën e kre- kosjen: “Çdo i dyti mediokër qe kam taku/ E ka lexu Orwellin/ Çdo i treti/ Edgar Allan Poe-n…? Në këtë rrenë e mediokritet natyrisht që “TRA- DHTARËT Pak dallojnë nga heronjtë/ Njëjtë/ N’tela t’sharkisë/ Shpallen…”. Ata e festojnë edhe pavarësinë në mënyrën e tyre: “Sot është dita/ Kur edhe hajnat/ Dalin nëpër vorre.” Ai e ironizon sloganin “Bac u kry!” me një slogan tje- tër “Bac s’po kryhen”: “Shokët e tu janë shumë/ Shtatëdhjeteshtatëmijë/ Po shkojnë tu’ u shu- mu/” Më shumë se ideja, në këtë poezi ka fuqi gjuha “s’po kryhen”, thotë. S’po kryhen do me thënë, por e teprojnë, e kanë tepru. Semantikisht kundërvihen fort këto slogane “Bac u kry / Bac, s’po kryhen”.
Dhe, si për ironi, aty ku flitet për heronj e për shtatëdhjeteshtatëmijë trima, vjen poezia “Sllavisha me Yugo të kuqe”. Sllavisha është sinonimi i paramilitarit serb. Pasi i jep fund ironisë, Lulzim Tafa, këtu u kthehet kodeve.
Kjo poezi, për mua është shëmbëllimi i vetë Lulzim Tafës si njeri e si poet. Ashtu siç Kafka e ndërton një proces gjyqësor në një roman, Lulzim Tafa “rapor- ton” për një proces gjyqësor, ku dëshmon për Sllav- ishën pa mbiemër, por me Yugo të kuqe. Me një gra- dacion të goditur, poeti dëshmon: “Zotëri Gjykatës/ Ma dogjën shtëpinë/ (Pardon, para se të ma digjnin zemrën/ ma dogjën shtëpinë)/ Shtëpia kishte një bibliotekë/ E biblioteka plot libra”. Ai, megjithatë, mbështetur pikërisht në kode morale arrin të falë: “Zotëri Gjykatës/ Unë po i fali/ Fali edhe ti/ Se edhe këta e kanë një Zot/ E ndoshta i vret”. Në fakt, ky është besimi. Ai i beson një diçkaje më të madhe se mediokriteti njerëzor, i beson edhe fuqisë së fjalës, e poezisë. E dëshmon këtë edhe në poezinë/letrën drejtuar poetit ukrainas Dmytri Chystiak: “Fol me poetë rusë se ata/ E ndalin atë luftë./ Poezia është më e fuqishme se ushtria se lufta./ Vera Polozkova e din se/ Pushkini ishte më i fortë se Putini./ Lulzim Tafa ironizon edhe me kozmopolitët, në vazhdën e sfidimit të ideologjikëve:
“Unë jam kozmopolit/ Edhe në shtrat si në jetë/ Dallime nuk bëj./ Më kujtohet një rast/ Para lufte/ Me Tatjanën kam bërë seks/ Si me një Shqipe”. Shih oksimoronin: “Me Tatjanën kam bërë seks, si me një Shqipe”. Ai është koz- mopolit sepse ka bërë seks me Tatjanën. Me Tatjanën sllave ka bërë seks si me një Shqipe. Në ciklin e fundit poeti u këndon lisave, duke ua bërë me dije se ç’i pret – sopata, pra. “Qava për ju sonte/ deri sa ju pashë/ tek flinit në këmbë./ E di/ se jeni duke e parë në ëndërr/ Sopatën zjarrin/ Grumbulluq/ Te rrënjët/ Një gjarpër.” Ç’m’i kujton vargjet e Azem Shkrelit teksa qante për Arbërinë. Në planin e ideve, përmbledhja “Rivali i Adamit” e poetit Lulzim Tafa është programi i tij filozofik e politik. Në planin e poezisë, është konfirmim i Lulzim Tafës poet – këtë e bën përmes gjuhës, fig- urave që më shumë se në vargje shfaqen në vetë poezitë e në vetë ciklet. Rima, së cilës asnjëherë nuk i ka kushtuar rëndësi, në këto poezi i del vetiu dhe natyrshëm, brenda ritmit të cilin e ndërton duke kursyer fjalët e tepërta. Lulzim Tafa e ndien gjuhën, madje thellë, në vetë palcën e saj. Ndry- she nuk do të thoshte “s’po kryhen”, s’do t’ua vinte emrat që ua ka vënë ‘Tatjanës’ e ‘Shqipes’, s’do t’ia atribuonte Sllavishës “Yugon” e kuqe, as do t’i kërkonte gjykatës t’ia falte se ‘nashta Zoti i vret”…
Dhe krejt të fundit, qëllimshëm e nxora nga var- gu poetik poezinë “Sa shpejt më harroi Nana”. Ka nja dy vjet që kam jetu me këtë poezi. Tafa ma lexoi atë poezi një mbrëmje vjeshte në një kafene në sheshin e Prishtinës, ashtu siç Ali Podrimja na i lexonte poezitë, jo për siguri, por sepse Aliu ishte poet, e poet është edhe Luli.
Ja (se s’kam zemër me e futë në rreshtat konven- cionalë të shkrimit prozaik):.
“Nana sot e ka datëlindjen U bë katër vjeçe.
Sa ngadalë u rritkan të vdekurit.
Ajo tash atje është fëmijë Prindërit e mbajnë për dore Edhe andej si dikur
Këndej.
Vrapon pas fluturash
Mbledh lule
Sa shumë i donte Nana Lulet Edhe emrin ma la Lul
Gati sa ma la Lule.
Nana i ka katër vjet
E ende nuk flet
Sa herë shkoj n’vorre.
Sa rand ish
mos me u përgjigj Nana kur e thërret.
Mundohem me e mësu
Edhe njëherë me fol prej fillimi
Si ajo mua dikur. Është llastu
Dhe gjithë ditën rri
në prehen të Nanës s’ vet
Jam idhnu me ty Nanë Dije.
Qysh pse?
Kur të vij atje të kallxoj Ncncnc
Sa shpejt m’harroi”
Tri shtyllat, tri kodet, temat, motivet e mëdha të poezisë së Lulzim Tafës janë poezia për hijen, poe- zia për Slavishën me Yugo të kuqe dhe “Sa shpejt më harroi Nana”. Te këto poezi, Lulzim Tafa që luan me secilin simbol kombëtar, fetar e njerëzor, ulet në tokë dhe derdh lot për njerëzoren, shfaqet i ndjeshëm. Gjetjet si “nana u bë katër vjeçe” janë kulmi i mërzisë që e kërkon ngushëllimin te bota e përtejshme, ku nana rilind e shndërrohet në fëmijë të cilin prindërit e mbajnë përdore. Por, ndonëse katër vjeç nana ende nuk flet, nuk përgjigjet, ndaj, fare në kulmin e mallit, ai i drejtohet: “Jam idhnu me ty Nanë/ Dije.” Pastaj kalon në delir dhe bash- këbisedon me të: “Qysh pse?”.
Në planin e figurave dhe të poetikës, edhe kjo përmbledhje është në linjë me botimet e mëher- shme. Lulzim Tafa, tashmë ka një stil të konsol- iduar të shkrimit dhe poezitë e tij e kanë brenda vetes një fabulë. Ato në një anë janë poezi medi- tative (Sa për dijeni, andrrat nuk ishin si njerëzit/ ato kur vuajnë/vdesin), e në anë tjetër kanë fabulë (mbrëmë gjithë natën e lume/kam pa në andërr/ një andërr/tu’ lëngu)/. Dhe, kjo nuk është e leh- të për ta bërë. Në këtë pikë, ai më afrohet në një masë me poezitë e Ali Podrimjes, por më një dozë më të theksuar të ironisë, me krahasim e kundërshti më të theksuar. Masa, preciziteti më të cilin ky autor arrin ta kombinojë fabulën (za- konisht të thurur si thënie popullore) me inten- sitetin e ironisë dhe kundërshtisë e krahasimit të theksuar, mendoj se janë elementet të cilat e bëjnë efektin e tyre te lexuesi. Dhe, këto i them mbështetur në një periudhë të gjatë kohore sa e përcjell Lulzim Tafën në rrugëtimin e tij po- etik. Në anë tjetër, ndonëse nuk e synon ritmin e rimën, në shkallën që këtë e bëjnë poetët e ndi- kuar nga teoritë letrare, ai arrin ta kapë ritmin me një saktësi të çuditshme, edhe pse shpesh, duke e këputur vargun teknikisht, sikur mundohet t’i bëjë bisht ritmit, sikur përpiqet ta shpërqendro- jë lexuesin nga ritmi për ta zhytur brenda ideve. Dhe, ky është qëllimi i vetëm që fatmirësisht, Lulzim Tafa nuk e arrin kur shkruan poezi – nuk arrin të të shpërqendrojë ritmikisht – natyrisht që kjo është një cilësi e të shkruarit. Ritmi e rima janë elemente mnemotike që e gërvishtin mem- orien dhe mbeten aty përgjithmonë.
Gjithsesi, edhe kjo shkëputje, edhe prerjet e tjera janë në funksion të “rrëfimit” poetik, me ç’rast poeti Lulzim Tafa duke rrëfyer ta vë një pritë dhe të pret aty për të të befasuar, si një element i rëndësishëm i poezisë së këtij lloji.
Në anë tjetër, në poezinë lirike, Lulzim Tafa më përafrohet me Azem Shkrelin, në kuptim të ndje- sisë e mendjemprehtësisë – ndjesisë që e bën ta lëshojë veten krejt përtokë për ta përjetuar një situatë narrative dhe mendjemprehtësisë për ta shtrënguar telin e kitarës aq sa të nxjerrë tingu- llin më të bukur, por jo aq sa s’do të mbante më. Dua, ta ritheksoj se figurshmëria e përshkon të gjithë poezinë e Lulzim Tafës dhe kjo fig- urshmëri nuk ndalet te raporte fjalësh brenda një vargu apo në raporte ndërmjet vargjesh – kjo figurshmëri e përfshin poezinë si të tërë secila është qoftë figurë më vete, qoftë tufë figurash të goditura, të mbështetura më shumë në semantikë, sesa në raport fjalësh të figurshme.
Përfundimisht, me këtë përmbledhje, Lulzim Tafa dëshmon siguri në të shkruarit e poezisë, guxim për trajtimin e temave në mënyra ndonjëherë tronditëse, duke shpërfillur masat e besimet dhe rikonfirmon një stil krejt të veçantë të të shkruarit të poezisë, pa u kornizuar brenda te- orish letrare dhe pa u ndikuar nga modele të të shkruarit.
Luli e ndien poezinë e jeton me të: “Sa thellë shti duart/i ka në mua sonte/thellë/shumë thellë/ te rrënjët e idhnimit”.
Dhe, krejt në fund, më lejoni të rithem: Lulzim Tafa është poet!
